فضای مجازی چیست؟
شاید سوالات زیادی در ذهن همه ما در مورد فضای مجازی وجود داشته باشد ،با فراگیر شدن اینترنت و شبکه های اجتماعی و پیام رسان ها مانند تلگرام ، اینستاگرام و… واژه فضای مجازی را زیاد می شنویم، برای آنکه وقتی به این اصطلاح برخورد می کنیم بدانیم که دقیقا با چه چیزی روبرو هستیم لازم است درک درستی از آن داشته باشیم و فضای مجازی، یکی از پدیده‌های بارز دوران مدرن،به سرعت به عنوان یک جزء اساسی از زندگی روزمره ما تبدیل شده است واین فضا که از ابزارهای ارتباطی مبتنی بر اینترنت و فناوری اطلاعات بهره میبرد، از تأثیر عمیقی بر فرهنگ، اقتصاد، و اجتماع ما دارد و آیا منظور از فضای مجازی، شبکه های اجتماعی هستند؟ شبکه های اجتماعی مانند تلگرام ، اینستاگرام ، فیسبوک ، توییتر و … فقط قسمتی از این فضا هستند در واقع شبکه های اجتماعی قسمتی از خدماتی هستند که می توان در این دنیای جدید پیدا کرد، این روزها ما بسیار بیش از گذشته اطلاعاتمان را از شبکه های اجتماعی دریافت می کنیم اما این فضا، بسیار بزرگ تر از آن است که فکر می کنید.فضای مجازی به‌سرعت به ابزار کلیدی استیفاء حق آزادی بیان تبدیل شده است و فضای مجازی هم حق دریافت و هم حق بیان و انتشار اطلاعات، ایده‌ها و عقاید، به صورت نوشتاری یا از طریق صدا یا ویدئو، را در یک رسانه با هم ترکیب میکند.فضای مجازی به موازات ایجاد دسترسی و امکان پخش حجم عظیمی از اطلاعات برای مخاطبان میلیونی تا گسترۀ همۀ افرادی که به رایانه و خط تلفن دسترسی دارند،چالش‌ها و موضوعات حقوقی جدیدی به همراه دارد که تنظیم گری صحیح و مطلوب آنها را الزامی می‌گرداند.از این‌رو،تلاش شده است با توسل به رویکرد میان رشته های، روشهای تنظیم‌گری آزادی بیان در دو حوزه هرزه نگاری کودکان و نفرت پراکنی را در فضای مجازی مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد و با گسترش رسانه ها و فناوری اطلاعات در دنیای امروز،مفهوم آزادی بیان به عنوان یکی از حقوق انسانی و ارزش های اجتماعی به مقوله ای اساسی تبدیل شده است و آزادی بیان به معنای اجازه دادن به هر فرد وهر گروه برای بیان نظرات، اندیشه ها، و احساسات خود بدون هیچ گونه محدودیت قانونی یا سیاسی است.
آزادی مفهومی پر مناقشه است که هر جامعه ای در سراسر جهان باتوجه به شرایط فرهنگ و مجموعه قوانین حاکم در سطح آن جامعه تعاریف مختلفی از آن را ارائه میدهد و تقریبا اکثر کشورها اعلامیه جهانی حقوق بشر را پذیرفته اند و این اعلامیه از اهمیت خاصی برخوردار است. ماده۱۹این اعلامیه در خصوص آزادی بیان است که با این مضمون منتشر شده است:هر کس آزاد است هر عقیده ای را بپذیرد و آن را به زبان بیاورد و این حق شامل پذیرفتن هر گونه رای بدون مداخله اشخاص است و میتواند به هر وسیله ای که بخواهد بدون قید و محدودیت به حدود جغرافیایی، اخبار و افکار را مورد تحقیق قرار داده و دریافت و انتشار دهد و به عبارتی فلسفه آزادی بیان در کشورها به منظور بیان تعهدات و انتقادات به صورت آزادانه است، بدون آنکه ضمانت اجرا داشته باشد یا خطری تهدیدشان نماید.
آزادی بیان اساسی ترین ابزار برای رشد فرهنگی و اجتماعی جامعه به شمار می آید که نقش بسزایی در تحکیم دموکراسی و حفظ حقوق انسانی افراد ایفا می کند.
آثار و اهمیت آزادی بیان در جامعه:
۱-ترویج دموکراسی و شفافیت: آزادی بیان باعث ترویج دموکراسی و شفافیت در جامعه می شود،وقوع اطلاعات ونظرات مختلف به هرفرد این امکان را میدهد که با داشتن اطلاعات کافی، درفرایندهای تصمیم گیری جامعه شرکت کند و به ارتقای شفافیت موسسات وحکومت کمک کند.
۲-حل اختلافات و اجتماعی: آزادی بیان باعث می شود که افراد بتوانند اختلافات خود را با انتقاد سازنده در جامعه حل کنند.این امر باعث ایجاد اجتماعی سالم تر و کاهش تنش ها و تعارضات اجتماعی می شود.
۳-توسعه علم و فناوری: آزادی بیان افراد به اشتراک گذاری ایده ها و دانش به منظور توسعه علم و فناوری کمک می کند. در محیطی که افراد از آزادی بیان بهره مند هستند، امکان بررسی های علمی گسترده تر و توسعه نوآوری های جدید فراهم می شود.
۴-حفظ حقوق انسانی: آزادی بیان یکی از حقوق اساسی انسانی است که احترام به آن باعث حفظ سایر حقوق انسانی می شود.وقوع این حق به افراد اجازه می دهد تا در مقابل نقض حقوق خود اعتراض کنند و به محافظت از حقوق خود بپردازند.
آزادی بیان در ایران:اما در میهن عزیز ما ایران همیشه سرافراز، آزادی بیان مبحثی است که فارغ از استاندارد و تعریف جهانی، وابسته به عرف جوامع مختلف است، اما قانون اساسی ما که با الهام از دین اسلام تدوین شده است و همه باید آن را پذیرفته و تابع مقررات آن باشند، در اصل19اعلام نموده است که: تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ کس را نمیتوان به صرف داشتن عقیده ای مورد تعرض و مواخذه قرارداد.همچنین در منشور حقوق شهروندی نیز بخشی به آزادی بیان اختصاص یافته است، ماده۲۶ این منشور اشعار میدارد:هر شهروندی از حق آزادی بیان برخوردار است و این حق باید در چهارچوب حدود مقرر در قانون اعمال شود و شهروندان حق دارند نظرات و اطلاعات راجع به موضوعات مختلف را با استفاده از وسایل ارتباطی، آزادانه، جستجو، دریافت و منتشر نمایند. دولت باید آزادی بیان را به طور خاص در عرصههای ارتباط گروهی و اجتماعی و فضای مجازی از جمله روزنامه، مجله کتاب، سینما، رادیو، تلویزیون و شبکههای اجتماعی و مانند اینها طبق قوانین تضمین کند.اجبار شهروندان به پیروی از یک نوع عقیده خاص به مثابه سرکوب آزادی بیان و اندیشه و ناقض ماده۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشرو ماده ۱۹ میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی مصوب۱۶دسامبر۱۹۶۶است و در این مفاد قانونی بر حق افراد بر انتشار افکار،عقاید،نظریات و دیدگاههای سیاسی و عقیدتی بدون محدودیت مرزی تاکید شده است و از سوی دیگر، در ماده۲ اعلامیه جهانی حقوق بشر، به صراحت بر حق جملگی شهروندان در برخورداری از حقوق برابر و عدم تبعیض در جامعه به بواسطه جنسیت افراد و یا تفکرات و نگرشهای شخصی افراد تاکید شده است. آزادی بیان در فضای مجازی:امروزه اینترنت و فضای مجازی بسیاری از کارها را آسان تر کرده و موجب ایجاد و توسعه کسب وکارهای فراوانی شده است و بعد از طغیان اپیدمی کرونا و همه گیری آن، اهمیت این فناوری بیشتر از گذشته به چشم آمد و به گونه ای که جرئت می توان گفت امروزه جمع کثیری از کارها و ارتباطات بدون اینترنت امکان پذیر نیست. فضای مجازی به موازات ایجاد دسترسی و امکان پخش حجم عظیم و قابل توجهی از اطلاعات، مخاطبین خود را تا گستره تمامی افرادی که به تجهیزات مخابراتی، رایانه ای، تلفن همراه و سایر تجهیزات هوشمند دسترسی دارند، دچار چالش ها و تعقیبات قضایی می نماید.
ماهیت قانون گریزی و خواص بسیار متغیر فناوری های فضای
مجازی، امکان قانونمندکردن آن با روش های سنتی را تقریبا غیرممکن کرده است.طبق اسناد
تاریخی از زمان های قدیم، مردم به منظور طرح مشکلات خود و نیز بحث و گفت وگو در
مورد مسائل روز در آن زمان ها، در میدان شهر جمع میشدند و هر کس به بیان مسائلی می
پرداخت و نیز نظراتی مطرح مینمودند و نکته جالب و قابل توجه این بود که نظرات و
افکار عمومی برابر حاکمان آن زمان از اهمیت خاصی برخورد بود و ازاین رو جامعه
امروزی ما این موهبت را از نیاکان خود به ارث برده اند و افکار عمومی برای مدیران
زمان حال نیز اهمیت خاصی دارد.مردم با ارائه دیدگاه ها و نظرات خود در هر جامعه ای
باید در اصلاح امور مختلف کشور کمک نمایند و حال با پیشرفت زمان و تکامل بشر در
عصر ارتباطات دیجیتال، مطبوعات و نشریات نقش بسیار مهمی در انعکاس افکار عمومی
ایفا میکنند و این موضوع با پدیدآمدن فضای مجازی عمومیت بیشتری یافته است و
دسترسی مردم به آن آسانتر از پیش شده است.بدیهی است به منظور اجرای قانون آزادی بیان در فضای مجازی حتما باید
تضمینات قانونی و قضایی آن روشن و صریح باشد. امروزه وبگاه ها، نشریات الکترونیک و
خبرگزاری ها و غیره نیز جزء مطبوعات به شمار میآیند و اصل24 قانون اساسی مبنی بر
اینکه نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزاد هستند، مگر اینکه مخل مبانی اسلام و یا
حقوق عمومی باشد، برای آنها صدق می کند. آزادی بیان وجود دارد، اما باید چهارچوب ها،
عرف، قوانین و هنجارهای جامعه موردتوجه قرار گیرد.البته حق برخورداری از آزادی بیان، ابتداییترین و بنیادی ترین حق هر
رسانهای است. فضای مجازی با قابلیت های رسانهای خود که هر روز با تحولات چشمگیر
روبرو است، تحولی اساسی در عرصه اطلاع رسانی بنیان نهاده و اقبال جهانی به سمت
رسانه های الکترونیکی مخصوصا شبکه های اطلاع رسانه ای رایانه ای که نمونه بارز آن
شبکه جهانی اینترنت است، به اندازه ای است که دیگر رسانه های ارتباط جمعی مانند
رادیو، تلویزیون و غیره به حاشیه رانده شده اند و بدیهی است با افزایش روبه رشد
جامعه و نیز سهولت در تهیه ابزارهای مخابراتی هر کس میتواند با کمترین هزینه و
بدون محدودیت مکانی با بهره گیری از امکانات رایانه ای، ابزارهای موردنیاز به جهت
تولید محتوا را تهیه و به طور مستقل به منزله یک رسانه فعالیت نماید.بنا بر توضیحات
ارائه شده فضای مجازی هم بستر فعالیت و هم حق دریافت و بیان و نیز انتشار اطلاعات،
ایده ها، افکار و عقاید را به صورت چندرسانه ای فراهم نموده است.درعین حال دولت می
تواند با استفاده از ظرفیت های بالقوه قانون اساسی در جهت ایفای نقش مدیریتی، از
شدت تهدیدها و آسیب ها بکاهد و سطح توانایی جامعه را به منظور مقاله با تهدیدها
افزایش دهد. باتوجه به تحول در مفهوم حوزه های علم و فناوری دولت ناچار است ضمن
پذیرش تحولات، تمهیدات ویژه ای را در حوزه مدیریت، نظارت و واپایش به فضاهای جدید
عرصه فناوری مخصوصا شبکه های اجتماعی و فضای مجازی اتخاذ نماید و حال با در نظر
گرفتن تمامی تعاریف و اوصاف و با نگاهی اجمالی در وضعیت فضای مجازی کشور، به این
نتیجه می رسیم که قانون آزادی بیان در فضای مجازی به طور مشهود اجرا می شود و این
در حالی است که دستگاه های نظارتی و امنیتی صرفا با عوامل معاند و مخل هنجارهای
امنیتی، اجتماعی و غیره در فضای مجازی به طورجدی برخورد می نمایند و سایر کاربران
که دیدگاه ها و انتقادات بعضا تند نسبت به عملکرد دولت، اشخاص و هر موضوع دیگری را
منتشر می نمایند، زیر چتر اصول قانون اساسی فعالیت می نمایند.این نکته نیز شایان ذکر است که مردم باید توانایی استفاده از دانش و
اطلاعات فضای مجازی را داشته باشند و دانستن در مفاد اصول قانون اساسی به عنوان حق
مسلم مردم عنوان شده است. عطف به اینکه برخی از مسئولین توجه خود را به موضوع فضای
مجازی داده اند، متاسفانه در فضای کنونی کشور فضای مجازی به گونه ای است که بیشتر
به عنوان یک ابزار علیه مسائل مختلف به کار گرفته می شود. مشروط بر اینکه اگر
محتوای لازم در آن وجود داشته باشد و به خوبی پالایش شده و از فرهنگ مناسب و
کاربرپسند برخوردار باشد، می تواند ابزاری بسیار قدرتمند و مناسب به منظور رفع
مشکلات و نقایص کشور به حساب آید. درصورتی که محتوای مناسبی در فضای مجازی ارائه
شود، می تواند به جهت دانش افزایی و آموزش و یادگیری بهتر، تاثیرات شگفت انگیزی در
جامعه داشته باشد. کسانی که نگهبان فرهنگ جامعه و نیز مراقب هویت دینی، مذهبی و
ملی و تمامی خوبی های جامعه هستند، باید خود را متعهد به آن بدانند که مردم از
ابزار و وسیله فضای مجازی به خوبی و درستی استفاده کنند و این موضوع در جایگاه خود
از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و البته این فضا علی رغم تمام مزیت ها و ظرفیت
هایی که ایجاد کرده است، به دلیل اینکه در کشور ما مدیریت صحیح و اصولی نداشته،
مشکلاتی را هم ایجاد کرده است. مشکلاتی مانند کلاهبرداری هایی که در این فضا صورت
می گیرد و همچنین آسیب های متعددی که به خصوص برای کودکان و نوجوانان به وقوع می
پیوندد. بسیاری از ما بارها در فضای مجازی شاهد ناهنجاری ها و اتفاقات ناخوشایندی
بوده ایم که موجب رخ دادن وقایع تلخی هم شده است.هیچ شک و تردیدی نیست که طرح و تعارض اندیشه های مختلف، از نظر علمی و
سیاسی، موجب رشد علم و افکار جوامع بشری است و می تواند منافع زیادی را برای فرد و
اجتماع در برداشته باشد. چنانچه سلب این آزادی موجب رکود افکار و علوم بشری بوده و
حرکت تکاملی جامعه و افراد را مختل خواهد ساخت. ممنوع کردن انسان از این نعمت الهی
بزرگ ترین تجاوز به طبیعی ترین و فطری ترین حق انسانی او است. از این منظر، شهید
مطهری آزادی بیان را به عنوان تنها راه نجات اسلام در طول تاریخ و نظام جمهوری
اسلامی در آینده می داند و دراین خصوص فرموده اند:هر کس می بایست اندیشه و بیان و
قلمش آزاد باشد و تنها در چنین صورتی است که انقلاب اسلامی ما راه صحیح پیروزی را
ادامه خواهد داد.آنچه مسلم است تحقق آزادی بیان، آزادی اندیشه و آزادی های سیاسی
طبق قانون اساسی وظیفه دولت است وآزادی بیان در فضای حقیقی و فضای مجازی شرایط و
مفهوم خاص خود را دارا هستند و مقید به قیودی مانند ممنوعیت توهین و اهانت، تهمت و
افترا به اشخاص حقیقی و حقوقی، مقدسات و ادیان، ممنوعیت توطئه و براندازی، حفظ
اصول و موازین اخلاقی و اسلامی، حفظ نظام جامعه و قانون است؛ بنابراین قانون آزادی
بیان شامل متضاد موارد عنوان شده نمی گردد.آیت الله خامنه ای:مسئله مدیریت فضای مجازی جزو مسائل مهم ماست که این
مسئله، مسئله بلندمدت هم نیست؛مسئله کوتاه مدت و میان مدت و جزو مسائل نزدیک ماست
که باید به آن توجه شود و امثال اینها مسائل کلیدی ای وجود دارد.افراد و نهادهای
امنیتی در ایران از بازداشت شماری از فعالان در شبکههای اجتماعی در روزهای اخیر
خبر می‌دهند. برپایی(چالش‌های هنجارشکنانه) و فعالیت‌های (برهم‌زننده امنیت) و (هتک
حرمت به مبانی اعتقادی و دینی) و همچنین (تفرقه‌افکنی قومی و مذهبی) از جمله دلایل
بازداشت این افراد عنوان شده است.خواهر محمود مهرابی، زندانی سیاسی محکوم به اعدام
با انتشار ویدیویی با اشاره به حکم اعدام برادرش می‌گوید:برادرم برای فعالیت در
فضای مجازی که حتی خون هم از دماغ کسی نیامده، به اعدام محکوم شده است و او همچنین
می‌گوید قاضی گفته چون در چهره برادرش آثار پشیمانی ندیده است، به او حکم اعدام
داده است.
امیرپالوانه
